हेरम्बराज कँडेल
प्रधानाध्यापक
विश्वनिकेतन मावि, त्रिपुरेश्वर, काठमाडौं

जहाँनिया राणाकालमै वि.सं. २००३ सालमा स्थापना भएको विश्वनिकेतन माविले निरन्तर आफ्नै ऐतिहासिक र शैक्षिक गुणस्तरको छबिलाई कायम राखिरहेको छ । एसएलसी/एसइइ नतिजामा निरन्तर उत्कृष्ट भइरहनु एउटा प्रमाण हो । कक्षा ११ र १२ सञ्चालित विद्यालयमध्ये यो स्कूललाई गत वर्ष सरकारद्वारा मुलुककै उत्कृष्ट सामुदायिक विद्यालय घोषित गर्दै राष्ट्रिय शिक्षा पुरस्कारले सुशोभित गरिएको थियो । प्रस्तुत छ, यस वर्षको एसइइ नतिजा र विद्यालयको समग्र शैक्षिक सुधारमा केन्द्रित रहँदै  प्रधानाध्यापक हेरम्बराज कँडेलसँग गरिएको    कुराकानी ।

विश्वनिकेतन माविका बारेमा बताइदिनुस् न ?
यो विद्यालय जहाँनिया राणा शासनकाल छँदै  स्थापना भएको हो । ७२ वर्ष पहिले स्थापना भएको यस विद्यालयले वि.सं. २००९ सालमा ११ जना पहिलो प्रवेशिका परीक्षामा सहभागी गराएको थियो । जसमध्ये ६ जना उत्तीर्ण भएका थिए । त्रिविका पूर्व रेक्टर र नेपालका प्रसिद्ध जियोग्राफर सूर्यलाल अमात्यलगायत त्यतिबेला परीक्षार्थी हुनुहुन्थ्यो । त्यसैगरी, स्वरकिन्नरी तारादेवी, वरिष्ठ गायक प्रेमध्वज प्रधान, त्रिविका उपकुलपति एवं शिक्षाविद् केदारभक्त माथेमा पनि २०१५ सालमा यसै विद्यालयबाट एसएलसी उत्तीर्ण हुनुभएको हो । काठमाडौं महानगरका मेयर विद्यासुन्दर शाक्य, पूर्व अर्थमन्त्री रामशरण महत, पूर्व उर्जा तथा परराष्ट्रमन्त्री प्रकाशशरण महत २०२२ सालमा यहाँबाट एसएलसी उत्तीर्ण हुनुभएको हो । यसरी यस विद्यालयले विभिन्न आरोह–अबरोह पार गर्दै ऐतिहासिक रुपमा शिक्षा दिँदै आइरहेको छ । पहिले १७ सयसम्म विद्यार्थी पुगेका भएपनि २०५० सालपछि भने विद्यालयमा विद्यार्थी घट्न थाले । समय र समाजको माग अनि रुचि अंग्रेजी शिक्षाप्रति बढेको देखिएपछि विद्यालयले २०५६ सालमा शुरुमा १, २ र ३ कक्षामा अंग्रेजी माध्यम शुरु ग¥यौं । २०६८ पछि कक्षा १० सम्मै अंग्रेजी माध्यममा गयौं ।

विद्यालयले सिकाइ सुधारका लागि कस्तो प्रयासहरु गरेको छ ?
अहिले विद्यालयले प्रयोगात्मक विधि, प्रदर्शन विधि, शिक्षक सिकाइका विभिन्न नवीनतम् विधिहरु प्रयोग गरी अध्यापन गर्न थालेको छ । जसले विद्यालयमा विद्यार्थीको चाप थामिनसक्नु छ । यस विद्यालयमा हाल २,६०० विद्यार्थी छन् । ११३ जना शिक्षक–कर्मचारी हुनुहुन्छ । जसमा ४५ जना सरकारी अनुदान र बाँकी विद्यालयकै आन्तरिक स्रोतमा रहनुभएको छ । अहिले शिक्षक–कर्मचारीले छोराछोरी यही विद्यालयमा पढाउने लहर आएको छ । विद्यालयका २३ जना शिक्षक–कर्मचारीका छोराछोरी यही पढ्न थालेका छन् । यसले पनि अभिभावकलाई विद्यालयप्रतिको विश्वास बढाएको छ । प्राथमिक तहमा पढाउने शिक्षकहरु पनि प्रायः स्नातकोत्तर हुनुहुन्छ । शतप्रतिशत शिक्षकहरु तालिमप्राप्त योग्य र अनुभवी हुनुहुन्छ । शिक्षक–कर्मचारीहरुमा विद्यालयको सुधारका लागि ‘टिमवर्क’ र ‘टिम स्पिरिट’को भावना छ । सबै शिक्षकहरुको एउटै चासो र चिन्ता भनेकै कसरी सिकाइ स्तर बढाउने भन्नेमै छ । यसले गर्दा निरन्तर उत्कृष्ट नतिजा ल्याउन विद्यालयलाई सफलता मिलेको छ ।

सिकाइ सुधारका लागि अन्यभन्दा यस विद्यालयका फरक अभ्यासहरु के–के हुन् ?
पहिलो कुरा, हामी  शिक्षक–कर्मचारीले छोराछोरी यहीँ अध्ययन गराएका छौं । दोस्रो, हामीकहाँ सार्वजनिक विदा कम छ । प्रायः सार्वजनिक विदामा समेत हाम्रो विद्यालय सञ्चालन नै रहन्छ । तेस्रो, हामी धेरै परीक्षा लिन्छौं । विद्यार्थीले वर्षमा ६ परीक्षा दिनु पर्छ । हरेक परीक्षाको नतिजा अभिभावककै हातमा दिन्छौं । बालबालिकाको कमी–कमजोरी र अवस्थाका बारेमा अभिभावकहरुलाई नियमित पृष्ठपोषण दिने काम गर्छौं । चौथो, कुनै शिक्षकहरु विरामी वा अन्य जरुरी कामले विदामा बस्नुभए विषयगत विभाग र तहगत विभागले कक्षा सुचारु गर्न व्यवस्था छ । यदि शिक्षक पुगेन भने हामीले हरेक कक्षामा एउटा विषयगत अगुवा वा मनिटरको व्यवस्था गरेका छौं । ७ देखि ८ मा जाँदा कुनै विद्यार्थीले अंग्रेजीमा उत्कृष्ट नतिजा ल्याएको छ भने उसले पछि ८ कक्षामा विषयगत अगुवा बन्छ र खाली कक्षामा शैक्षिक गतिविधि सञ्चालन गर्ने गर्छ । त्यसैले, हामीकहाँ कहिल्यै कक्षा खाली हुन पाउँदैन । हामी शिक्षालाई जीवनपयोगी  र  व्यवहारिक बनाउन प्रयासरत छौं । हामीकहाँ अत्याधुनिक विज्ञान, होटल मेनेजमेन्ट, कम्प्यूटर प्रयोगशाला छन् । हामी त्यसमा उनीहरुलाई प्रयोगात्मक विधि, क्षेत्र भ्रमण विधि प्रयोग गराउँछौं । अनिवार्य रुपमा परियोजनाा कार्य गराउँछौं । जसले गर्दा हामीले निरन्तर उच्चतम् नतिजा हासिल गर्दै आएका छौं ।

विद्यालयको सिकाइ उपलब्धिको अवस्था कस्तो छ ?
सिकाइ उपलब्धिको अवस्था अति नै राम्रो छ । २०७२ सालको एसएलसीमा २ जना विद्यार्थीहरु आशिष सापकोटा र सक्षम वाग्लेले ४ मा ३.९ जिपिए ल्याएर देशभरिकै सामुदायिक विद्यालयतर्फ सर्वोत्कृष्ट बनेका थिए । २०७३ सालको एसइइमा पनि यस विद्यालयकी रोजिना अधिकारी सामुदायिक विद्यालयतर्फ सर्वोकृष्ट भइन् भने यहाँबाट एसइइमा सहभागी १८४ विद्यार्थीमध्ये १७ जनाको ए प्लस, २६ जनाको ए, अन्य सबैको सी वा त्योभन्दा माथिको जिपिए थियो । भर्खरैको २०७४ को एसइइ नतिजामा पनि परीक्षामा सहभागी १४८ विद्यार्थीमध्ये २० जनाको जिपिए ३.६ माथि रहेको छ । ४७ जनाको जिपिए ३.२ देखि ३.६ छ भने ४५ जनाको जिपिए २.८ देखि ३.२ छ ।

यसरी हामीकहाँ सबै विद्यार्थी सिप्लस वा त्योभन्दा माथिका छन् । त्यति मात्रै होइन, कक्षा ११ र १२ मा गत वर्षको उत्कृष्ट नतिजाका कारण सरकारबाट राष्ट्रिय शिक्षा पुरस्कार नै पाउन सफल भयौं । विगत १० वर्षदेखि ११ र १२ को नतिजा उत्कृष्ट छ । विज्ञानमा शतप्रतिशत छ भने व्यवस्थापन र मानविकिमा पनि ८५ प्रतिशत माथिको नतिजा छ । महानगरले लिएको कक्षा ८ को परीक्षामा पनि उत्कृष्ट नतिजा हासिल भयो । हरेक कक्षाको सिकाइ उपलब्धि पनि उत्कृष्ट छ । निरन्तर विद्यालय मूल्याङ्कन पद्धति व्यवहारिक रुपमै लागू गरेका छौं कक्षा ६ सम्म । यस वर्षदेखि कक्षा ८ सम्मै लागू गर्दैछौं । उदार कक्षोन्नति लागू गरिएकाले माथिल्लो तहमा जाने कमजोर विद्यार्थीहरुका लागि बिहान र बेलुका ‘क्याप्सुल कक्षा’÷ ‘टोनिक कक्षा’ सञ्चालन गर्दै आएका छौं । शुरुमा बिहान–बेलुका विज्ञान र गणित विषयको थप कक्षा सञ्चालन गर्छौं । पछि कक्षा ८, १० र १२ को अन्तिममा क्लोज क्याम्प कक्षा नै सञ्चालन गर्छौंं ।

सामुदायिक विद्यालयमा सरकारले भौतिक पूर्वाधार, जनशक्ति, शिक्षण तालिम, पाठ्यपुस्तकलगायतमा ठूलो लगानी गरेको छ । तर पनि सबै सामुदायिक विद्यालयको अवस्था अब्बल बन्न नसक्नुको कारण के होला ?
हाम्रो विद्यालयमा ‘विद्यालय समय’ हामीले पूर्ण रुपमा विद्यालयकै लागि प्रभावकारी रुपमा दिनु पर्छ भन्ने मान्यता छ । डिजिटल हाजिरीको व्यवस्था छ । विद्यालयमा आएपछि शिक्षकहरु १०–५ बजेसम्म बस्नै पर्छ । शिक्षकहरुलाई विद्यालयमा राजनीतिक गतिविधि गर्न मनाही छ । उहाँहरु आफैं यसप्रति सजग र जिम्मेवार हुनुहुन्छ । शिक्षणमा समर्पण र लगाव छ । आफ्ना विद्यार्थीलाई मैले जसरी पनि राम्रो गराउनुपर्छ भनेर मिहिनेतका साथ लाग्नुभएको छ । अभिभावक र नागरिक समाजले पनि सचेत भएर विद्यालयको अनुगमन र चासो लिने गर्नुभएको छ । अन्य सामुदायिक विद्यालयमा सायद यस कुराको कमी छ । त्यसैले, सबै सामुदायिक विद्यालयहरुको समान रुपमा विकास हुन सकेको छैन । विद्यालय सुधारको प्रतिबद्धता हुन आवश्यक छ ।

सामुदायिक विद्यालयको सुधार गर्न के गर्नुपर्ला ?
पहिले त सामुदायिक विद्यालयका शिक्षक साथीहरुले आफूले आफैंलाई विश्वास गर्नु पर्छ । आफूले विश्वास गरे बल्ल अरुले गर्ने हो । आफ्ना छोराछोरी पहिले आफूले पढाइरहेकै विद्यालयमा भर्ना गराऔं । विद्यालयमा १०–५ बसेर अध्यापन गराऔं । खाली दिमाग कक्षाकोठामा प्रवेश नगरी पर्याप्त तयारी र शैक्षिक सामग्रीसहित योजनाबद्ध रुपमा कक्षाकोठामा प्रवेश गरौं । के पाठ पढाउने हो, पाठ योजना बनाऔं । तालिममा हासिल गरेका सीप र ज्ञान कक्षाकोठाभित्र उपयोग गरौं । नवीनतम् शिक्षण विधिहरु, प्रयोगात्मक, प्रदर्शन, सोधखोज विधिहरु प्रयोग गर्दै विद्यार्थीकेन्द्रित शिक्षण सिकाइ गरौं । पुरातन ‘लेक्चर’ विधिको भर नपरौं । विज्ञान पढाउँदा विद्यार्थीकै भूगोल, घर वरिपरिका वातावरणमा आधारित भएर सिकाऔं । विद्यार्थीलाई नै सक्रिय र क्रियाशिल बनाएर सिकाउन शुरु गरौं । कक्षाकोठालाई रोचक र मनोरञ्जक बनाउने प्रयास गरौं । स्वभाविक रुपमा हामीले यसरी योजनाबद्ध रुपमा शिक्षण सिकाइलाई अगाडि बढाए शैक्षिक अभिवृद्धि हुन्छ । विव्यस र शिक्षक–अभिभावक संघले पनि सहयोगी भूमिका निर्वाह गर्नु पर्छ । अभिभावकहरुलाई विद्यालयकेन्द्रित बनाउन आवश्यक हुन्छ । मासिक, वार्षिक कार्ययोजनासहित अघि सक्रिय हुनु पर्छ । शिक्षकहरु पाठयोजनाका साथ कक्षाका जाने र नवीन शिक्षण विधि प्रयोग गरी शिक्षण सिकाइ गर्ने हो भने सिकाइ सुधार्न समस्या हुन्न ।

खासमा, समस्या स्रोतको हो कि, शिक्षण सिकाइमै ?
हामीले अभिवृद्धि गरेको ज्ञान र सीपलाई कक्षाकोठामा नलगिदिने एउटा प्रतिबद्धताको कमी शिक्षकहरुमा देखियो । शिक्षकहरु पाठ्यपुस्तक नपाए खुट्टा नभएर टेक्नै नसकेजस्तो, आँखा बन्द भएजस्तो, जहाजै डुबेको जस्तो सम्झन्छौं । हामीले पाठ्यक्रमको आधारमा अध्यापन गर्नुपर्ने हो । पाठ्यक्रमले निर्दिष्ट गरेका विषय र सीप जहाँबाट खोजेर पनि सिकाए हुन्छ । पुस्तकालय, इन्टरनेट, पत्रपत्रिकाहरुबाट खोजेर सिकाउनुपर्ने हुन्छ । परियोजना कार्य दिएर अनुसन्धान, खोज विधिबाट ‘इन्टरनेट वा पुस्तकालयबाट खोजेर लिएर आउ’ भनेर भन्नुप¥यो । कक्षाका छलफल गराएर सिकाउनुप¥यो । विद्यार्थीलाई नै अघि सार्नु पर्छ । तर, हामीकहाँ विद्यार्थीलाई धेरै सक्रिय गराउँदा उनीहरुले आफूले भन्दा बढी जानेर कमजोरी पत्ता लगाउछन कि भन्ने डर शिक्षकहरुमा देखिन्छ । शिक्षकहरु पाठ्यपुस्तकभन्दा माथि जान सकेका छैनन् । यिनै कुरामा सुधार आउन आवश्यक छ । केही कुरा स्रोतमा पनि निर्भर हुने भएपनि स्रोत मात्रै सबैथोक होइन । शिक्षामा राज्यको दायित्व बढाउने र कम्तिमा २० प्रतिशत बजेट पु¥याउनु आवश्यक छ । तर, विद्यालयहरुले भएकै स्रोत साधन पर्याप्त उपभोग गरेर पनि सुधार गर्न सकिन्छ । शिक्षकले नै मिहिनेत गर्नु पर्छ । इच्छाशक्ति र चाहना भए सुधार सम्भव छ । सामान्य सामग्री प्रयोग गरेर पनि सिकाउन सकिन्छ । भ्रमण विधि, खोज विधि अपनाउनु प¥यो ।

सरकारको शिक्षा नीति र कार्यक्रम कतिको उपयोगी देख्नुहुन्छ ?
हाम्रो देशमा हतारमा निर्णय गर्ने र फुर्सदमा पछुताउने प्रवृत्ति विद्यमान छ । शिक्षा क्षेत्रलाई एउटा प्रयोगशाला जस्तो बनाइएको छ । विभिन्न नीति तथा कार्यक्रम परीक्षण गर्ने स्थलको रुपमा शिक्षालाई लिइएको छ । जसले गर्दा बीच–बीचमा केही संकट र द्विविधा भोग्नुपरेको छ । पाठ्यक्रममा समेत धेरै सुधार गर्नुपर्ने देखिन्छ ।  स्नातकोत्तर उत्तीर्णले एउटा जागिरका लागि निवेदन लेख्न जान्दैन । बीएस्सी गरेकाले बनस्पति, किरो फट्यांग्रा चिन्दैन । कृषिप्रधान देश भन्छौं, अर्बौंको मासु विदेशबाट आउँछ । धान–मकै विदेशबाट ल्याउनुपरेको छ । सीपमुलक र व्यवसायिक दक्षता बढ्नेगरी पाठ्यक्रम निर्माण नगर्नाका परिणाम हुन् यी । पाठ्यक्रममा आमूल सुधार आवश्यक छ । अनुत्तीर्ण दर धेरै भयो भनेर अक्षराङ्कन पद्धति लागू गरियो । वास्तवमा, यो तयारीबिनै आयो । यो पद्धतिले गर्दा विद्यार्थीमा नपढेपनि उत्तीर्ण भइन्छ भन्ने धारणा विकसित भएको छ । परिणामतः कम मिहिनेत गर्ने प्रवृत्ति देखा परेको छ । पहिले डिस्टिङ्कसन आउनेलाई ११ मा रेड कार्पेट बिच्छ्याएर स्वागत गरिन्थ्यो । अहिले ए प्लस ल्याएपनि गणितमा सि ग्रेड आए विज्ञान पढ्न पाउँदैन । गणितमा डि प्लस नभए व्यवस्थापन पढ्न पाउदैन । यसले झनै अन्योल भएको छ । फेरि जीवन उपयोगी शिक्षाको कुरा आएको छ । तर, त्यो भनेको के हो ? अन्योल छ । विज्ञले इन्टरनेट÷कम्प्यूटर पढाए हुन्छ भन्ने गरेका छन् । कसैले गणितीय सीप सिकाउने त कसैले विज्ञान राखेपनि हुन्छ भन्छन् । यसबारे पहिल्यै पर्याप्त तयारी हुन जरुरी छ । खेलवाड गर्नु हुँदैन ।

एउटा विद्यालय राम्रो हुनका लागि प्रधानाध्यापकको भूमिका कस्तो हुनु पर्छ ?
मुख्यतः प्रधानाध्यापक मिहिनेती, दक्ष र नेतृत्वदायी क्षमताको हुनु पर्छ । कुशल प्रशासक र दूरदर्शी प्रअले नै विद्यालय सुधार गर्न सक्छ । अहिले राम्रा भनिएका सामुदायिक विद्यालयहरु हेर्दा त्यहाँका प्रधानाध्यापकहरुकै लगनशीलता, मिहिनेत र कुशल नेतृत्वले राम्रो भएको देखिन्छ । प्रअमा बहुमुखी प्रतिभा र भूमिका हुन जरुरी छ । प्रधानाध्यापक आफैं नै पहिले रोलमोडल हुनु पर्छ । मिलनसार, सामुहिक भावना, सहकार्यको भावना हुन आवश्यक छ । कुशल र नेतृत्वदायी प्रअले चाहे विद्यालय सुध्रिन्छ ।

राम्रो गर्न चाहने विद्यालयहरुले विश्वनिकेतनबाट के सिक्ने ?
विश्वनिकेतनमा प्रअ मालिक अथवा ‘बोस’ नभई एउटा सेवकको भूमिकामा छ । प्रअले पर्याप्त समय विद्यालयमा दिनु पर्छ भन्ने कुरा सिक्न सकिन्छ । आफ्ना सनातन सामुदायिक विद्यालयमा पढाऔं । शिक्षकहरुले आफूलाई जागिरको रुपमा नभई जिम्मेवारी र पेशाको रुपमा लिइदिनुहोला । पटक–पटक स्टाफ मिटिङ गरेर योजना बनाएर अघि बढ्नुहोला । शिक्षण सिकाइ सुधारलाई केन्द्रमा राखेर योजना र तयारी गर्नुहोला । विद्यार्थीले केही जानेका छैनन् भनेर नबुझ्नुहोला । विद्यार्थीलाई खोज र अनुसन्धानमा लगाई उनीहरुबाट पनि सिक्ने प्रयास गर्नुहोला । शिक्षकहरुले सहजकर्ताको भूमिका निर्वाह गरिदिनुहोला । तयारी, शैक्षिक सामग्री र पाठयोजनाबिना कक्षाकोठामा नगइदिनुहोला ।

प्रस्तुतिः रोशन क्षेत्री गाउँले

२०७५ असार ३२ गते १०:५४मा प्रकाशित